Xaaladda siyaasadeed ee Soomaaliya
Hordhac:
Soomaaliya waa dal ku yaalla Geeska Afrika oo leh taariikh dheer oo soo taxan, hase yeeshee, muddooyinkii dambe waxaa soo maray xaalado siyaasadeed oo aad u cakiran. Kadib markii uu dhacay dowladdii militariga ahayd ee Maxamed Siyaad Barre sanadkii 1991, Soomaaliya waxay gashay xilli fowdo iyo dagaallo sokeeye oo muddo dheer socday, taasoo keentay burburka hay’adihii dowliga ahaa iyo kala dambeyntii dalka.
Siyaasadda Soomaaliya tan iyo xilligaas waxay ahayd mid aad u kakan, iyadoo lagu tilmaan karo mid la daalaa-dhacaysay dagaallo sokeeye, maamul goboleedyo is-barbar yaalla, iyo faragelinno caalami ah. Qaab-dhismeedka federaalka ee hadda jira, oo la hirgeliyay si dib loogu soo nooleeyo dowladnimada, wuxuu horseeday caqabado horleh oo ku saabsan wada shaqeynta dowladaha xubnaha ka ah iyo dawladda federaalka.
Thousands of classes. Beginner to pro. visit and enroll now
Beesha caalamka waxay ku lug leedahay arrimaha Soomaaliya iyagoo taageero siiya dib-u-dhiska hay’adaha dowliga ah, la dagaallanka argagixisada, iyo kor u qaadista hannaanka dib-u-heshiisiinta. Si kastaba ha ahaatee, caqabado dhowr ah ayaa wali taagan, oo ay ku jiraan amni darro, musuqmaasuq baahsan, iyo is-afgarad la'aanta siyaasadeed ee dhinacyada kala duwan.
Hordhacani wuxuu akhristaha siinayaa faham hordhac ah oo ku saabsan xaaladda siyaasadeed ee Soomaaliya, taasoo gogol xaar u ah faahfaahinta qodobbada kale ee mawduuca.
Xaaladda Siyaasadeed ee Hadda:
Soomaaliya waxay ku jirtaa marxalad siyaasadeed oo muhiim ah, iyadoo uu jiro isbedel iyo tartan siyaasadeed oo u dhexeeya dowladda federaalka iyo maamul goboleedyada. Qaab-dhismeedka federaalka ee dalka, oo ah mid cusub marka loo eego taariikhda Soomaaliya, ayaa abuurtay loolan joogto ah oo u dhexeeya dowladaha xubnaha ka ah federaalka iyo dowladda dhexe ee Muqdisho ku sugan.
Mid ka mid ah caqabadaha ugu weyn ee siyaasadda hadda jirta waa isku-dhacyada awoodda ee u dhexeeya madaxda dowladda federaalka iyo hoggaamiyeyaasha maamul goboleedyada. Khilaafyadaas waxay inta badan ka dhashaan arrimaha la xiriira awood qaybsiga, dhaqaalaha, iyo maamulka doorashooyinka. Waxaa jiray dhowr jeer oo dowladaha gobolladu ay ku eedeeyeen dowladda federaalka in ay faragelin ku hayso arrimahooda gudaha, taasoo abuurtay xiisad siyaasadeed oo daba dheeraatay.
Dhinaca kale, waxaa jira dadaallo dib-u-heshiisiin oo socday, kuwaas oo ay hoggaaminayaan hogaamiyeyaasha Soomaaliya oo ay taageerayaan beesha caalamka. Dadaalladan waxay ujeedadoodu tahay in la helo is-afgarad qaran oo lagu xallinayo khilaafaadka siyaasadeed iyo in la dhiso dowlad waarta oo dhammaan Soomaalidu ay ku qanacsan yihiin.
Sidoo kale, xaaladda amni ee dalka ayaa ah arrin aad u culus oo saameyn ku leh siyaasadda. Kooxda Al-Shabaab oo weli awood leh ayaa sii wadda weerarada ay ku qaadaan shacabka iyo mas’uuliyiinta dowladda, taasoo keentay in amniga dalka uu noqdo mid aan degganeyn. Tani waxay keentay in dowladda federaalka iyo saaxiibada caalamka ay xoogga saaraan la dagaallanka argagixisada, iyadoo la diyaarinayo ciidamo amni oo xoog leh iyo hawlgallo militari oo joogto ah.
Si kastaba ha ahaatee, caqabadaha ku xeeran qabsoomidda doorashooyinka iyo dib-u-habeynta hay’adaha dowladda waxay weli yihiin kuwo saameyn weyn ku leh siyaasadda Soomaaliya. Qorshaha ay dowladda federaalku ku doonayso in ay ku qabato doorasho qof iyo cod ah ayaa ah tallaabo muhiim ah, balse waxaa jira caqabado badan oo ka hor imaan kara hirgelintiisa.
Xaaladda siyaasadeed ee Soomaaliya hadda waxay tahay mid adag oo u baahan xalal waara oo ku saleysan wada hadal iyo is-faham. Iyadoo caqabado badan ay taagan yihiin, haddana waxaa muuqda ifafaalooyin muujinaya in Soomaaliya ay u dhaqaaqeyso dhinaca xasilloonida iyo dowladnimada.
Doorka Beesha Caalamka:
Beesha caalamka waxay door aad u muhiim ah ka ciyaartay dib-u-dhiska iyo xasillinta Soomaaliya tan iyo markii uu dalka galay burburka dowladnimo ee 1991. Doorka beesha caalamka ayaa isugu jira mid siyaasadeed, dhaqaale, iyo amni, iyadoo la adeegsanayo taageero kala duwan oo laga soo diray Qaramada Midoobay, Midowga Afrika, Midowga Yurub, iyo dowlado kale oo ay ka mid yihiin Mareykanka, Turkiga, iyo dalalka deriska ah ee gobolka Geeska Afrika.
Qaramada Midoobay (UN)
Midowga Afrika (AU):
Midowga Afrika, gaar ahaan hawlgalka AMISOM (oo haatan loo beddelay ATMIS), wuxuu kaalin weyn ka qaatay sugidda amniga Soomaaliya. Ciidamada AMISOM waxay ka caawiyeen dowladda federaalka ah inay la dagaalanto kooxda Al-Shabaab, taasoo si weyn u yaraysay awoodda kooxdan inay ku sii faafto gudaha Soomaaliya. AMISOM/ATMIS ayaa sidoo kale taageero u fidisay howlaha amniga gudaha, iyagoo tababarayaal iyo qalab siinaya ciidamada Soomaaliya.
Midowga Yurub (EU):
Midowga Yurub ayaa si weyn u maalgeliyay dib-u-dhiska Soomaaliya, isagoo bixiya taageero dhaqaale oo loo adeegsado mashaariicda horumarinta, dib-u-dhiska kaabayaasha, iyo horumarinta bulshada. Midowga Yurub wuxuu sidoo kale taageeraa hawlgallada amniga iyo tababarka ciidamada Soomaaliya. Qayb ka mid ah taageerada Midowga Yurub ayaa ah kobcinta nidaamka federaalka iyo horumarinta awoodda hay’adaha dowladda.
Dowladaha Deriska ah iyo Turkiga:
Dalalka deriska ah ee Soomaaliya sida Itoobiya, Kenya, iyo Jabuuti waxay door weyn ku leeyihiin siyaasadda Soomaaliya, iyadoo ay jiraan xidhiidho siyaasadeed, dhaqaale, iyo amni oo ka dhexeeya dalalkan iyo Soomaaliya. Dowladaha deriska ah waxay mararka qaar faragelin ku sameeyaan siyaasadda gudaha ee Soomaaliya si ay u ilaaliyaan danahooda amni iyo siyaasadeed.
Turkiga ayaa noqday saaxiib muhiim ah oo Soomaaliya leh, isagoo si weyn u maalgeliyay kaabayaasha dhaqaalaha, waxbarashada, iyo adeegyada caafimaadka. Turkiga wuxuu sidoo kale taageero ka siiyay Soomaaliya dhinacyada amniga iyo tababarka ciidamada, wuxuuna xoojinayay xiriirka dhaqameed iyo ganacsi ee labada dal.
Saameynta iyo Caqabadaha:
Inkastoo taageerada beesha caalamku ay muhiim tahay, haddana waxaa jira su’aalo ku saabsan sida taageeradaas loogu jaan gooyo baahiyaha gudaha iyo mustaqbalka Soomaaliya. Faragelinta caalamiga ah mararka qaar waxay dhalisaa is mariwaa siyaasadeed iyo cadaadis ku saabsan qaabka loo maamulayo arrimaha gudaha, taasoo dhalin karta inay sii adkaato helitaanka isfaham siyaasadeed oo gudaha ah.
Si kastaba ha ahaatee, doorka beesha caalamka ayaa ah mid lama huraan ah, maadaama Soomaaliya ay ka soo kabanayso burburkii dowladnimo iyo dagaaladii sokeeye ee dalka soo maray. Iyadoo caawinaadaas ay sii socoto, waxaa jirta rajo ah in Soomaaliya ay gaarto nabad waarta iyo horumar waara.
Arrimaha Amniga:
Amniga Soomaaliya waa mid ka mid ah caqabadaha ugu waaweyn ee dalka ka jira, waana arrin saameyn xooggan ku leh xaaladda siyaasadeed iyo dib-u-dhiska qaran. In kasta oo la sameeyay dadaallo ballaaran oo lagu xoojinayo amniga, haddana dhibaatooyinka la xiriira argagixisada, kooxaha hubeysan, iyo colaadaha qabiil ayaa weli caqabad weyn ku ah xasilloonida dalka.
Argagixisada iyo Al-Shabaab:
Kooxda Al-Shabaab, oo xiriir la leh ururka Al-Qaacida, ayaa weli ah khatarta ugu weyn ee amni ee Soomaaliya. Kooxdan waxay fuliyaan weerarro argagixiso oo joogto ah, oo ay ku bartilmaameedsadaan dadka rayidka ah, xarumaha dowladda, iyo ciidamada amniga. Al-Shabaab waxay weli gacanta ku haysaa qeybo ka mid ah koonfurta iyo bartamaha Soomaaliya, halkaas oo ay ka fuliso weerarro qorsheysan iyo qaraxyo ka dhan ah dowladda iyo shacabka.
Dowladda federaalka Soomaaliya, oo kaashanaysa ciidamada AMISOM (oo hadda loo yaqaan ATMIS) iyo taageero caalami ah, waxay si joogto ah u waddaa dagaallo ka dhan ah Al-Shabaab. Howlgalladan ayaa horseeday in la wiiqo awoodda Al-Shabaab, iyadoo laga qabsaday magaalooyin badan oo muhiim ah. Si kastaba ha ahaatee, kooxda Al-Shabaab ayaa weli ku adkeysaneysa halgankeeda, iyadoo u beddeshay weeraradeeda qaab asymmetrical ah oo ku saleysan qaraxyo iyo weerarro gaadmo ah.
Dadaallada Dib-u-dhiska Amniga:
Dowladda Soomaaliya ayaa ka shaqeyneysa dib-u-dhiska iyo tababarka ciidamadeeda si ay u noqdaan kuwo awood u leh inay si madax-bannaan u maareeyaan amniga dalka. Barnaamijyo badan oo taageero ah oo caalami ah ayaa lagu bixinayaa si loo xoojiyo awoodda ciidamada Soomaaliya, waxaana laga shaqeynayaa in ciidamo amni oo qaran la diyaariyo oo leh xirfadaha iyo agabka lagama maarmaanka u ah inay la tacaalaan khataraha amniga.
ATMIS, oo ah hawlgalkii Midowga Afrika ee Soomaaliya, wuxuu sii wadaa taageerida amniga Soomaaliya, isagoo ciidamo ku sugan meelo badan oo dalka ah si ay uga caawiyaan dagaalka ka dhanka ah Al-Shabaab iyo ilaalinta goobaha muhiimka ah. Sidoo kale, ciidamada AMISOM/ATMIS waxay taageero siiyaan tababarka iyo tayeynta ciidamada Soomaaliya, iyadoo loo diyaarinayo inay la wareegaan amniga marka ciidamada caalamiga ah ay ka baxaan dalka.
Iskaashiga Caafimaadka iyo Amniga:
Amniga dalka wuxuu si weyn u saameynayaa xaaladda caafimaadka iyo adeegyada bulshada. Weerarada joogtada ah ee Al-Shabaab iyo kooxaha kale ee hubeysan waxay carqaladeeyaan howlaha gargaarka iyo horumarinta, iyadoo dadka Soomaaliyeed ay sii wadaan inay ku noolaadaan xaalado adag oo caafimaad darro iyo saboolnimo ah. Iskaashiga u dhexeeya dowladda, bulshada caalamka, iyo ururada gargaarka ayaa muhiim ah si loo hubiyo in adeegyada caafimaadka iyo horumarinta bulshada ay gaaraan dadka ku nool meelaha amnigoodu liito.
Caqabadaha Mustaqbalka:
Inkasta oo ay jiraan guulo laga gaaray sugidda amniga, haddana waxaa weli jira caqabado badan oo horyaalla Soomaaliya. Kala duwanaanshaha siyaasadeed ee gudaha, musuqmaasuqa, iyo taageerada gudaha ee Al-Shabaab ayaa sii adkeynaya dadaallada lagu xasilinayo amniga. Sidoo kale, iskaashiga u dhexeeya dowladda federaalka iyo maamul goboleedyada ayaa muhiim u ah in la xaqiijiyo xasilooni waarta oo dalka oo dhan ah.
Si Soomaaliya ay uga gudubto caqabadaha amniga, waxaa loo baahan yahay qorshe dhowr dhinac leh oo diiradda lagu saarayo dib-u-habeynta ciidamada, soo afjaridda argagixisada, iyo xoojinta maamulka dowladnimo ee gobollada. Iskaashiga u dhexeeya Soomaaliya iyo beesha caalamka ayaa door muhiim ah ka ciyaari doona sidii looga gudbi lahaa caqabadahan oo Soomaaliya ay u gaari lahayd amni waara.
Hindisayaasha Dib-u-habaynta:
Dib-u-habaynta nidaamka siyaasadeed, dhaqaalaha, iyo hay'adaha dowliga ah ee Soomaaliya waa muhiim si loo xaqiijiyo xasilloonida iyo horumarka dalka. Inkastoo Soomaaliya ay ka soo kabanayso burburkii dowladnimo ee ka dhashay dagaalladii sokeeye, haddana waxaa socda dadaallo lagu hagaajinayo hay'adaha dowladda, lagu xoojinayo dhaqaalaha, iyo lagu horumarinayo adeegyada bulshada. Hindisayaashan dib-u-habaynta ah waxay bartilmaameed ka dhigayaan xoojinta dowladnimada, kor u qaadidda hufnaanta, iyo la dagaallanka musuqmaasuqa.
1. Dib-u-habaynta Hay'adaha Dowladda:
Dib-u-habaynta hay'adaha dowladda waa mid ka mid ah tiirarka ugu waaweyn ee dib-u-dhiska qaran. Dowladda federaalka ayaa dadaal ugu jirta inay dhisto hay'ado dowladeed oo waxtar leh, kuwaas oo awood u leh inay bixiyaan adeegyo muhiim ah oo lagu kalsoonaan karo. Barnaamijyada lagu xoojinayo hay'adaha dowladda waxaa ka mid ah dib-u-habaynta nidaamka sharci-dejinta, garsoorka, iyo fulinta.
Nidaamka Garsoorka: Dib-u-habaynta nidaamka garsoorka ayaa ah mid fure u ah soo celinta kalsoonida shacabka ee hay'adaha dowladda. Waxaa laga shaqeynayaa sidii loo heli lahaa garsoor hufan oo madax-bannaan, oo dadka Soomaaliyeed ay ku kalsoonaan karaan. Waxaa la hirgelinayaa barnaamijyo tababar iyo aqoon kororsi oo la siinayo garsoorayaasha, qareennada, iyo saraakiisha booliska si loo hubiyo in sharciga iyo cadaaladda lagu dhaqo dalka oo dhan.
-Maamul-wanaagga: Waxaa la sameynayaa nidaamyo lagu xoojinayo hufnaanta maamulka iyo la dagaallanka musuqmaasuqa. Waxaa la hirgelinayaa hay'ado si madax-bannaan u kormeera howsha dowladda, kuwaas oo ka hortagaya musuqmaasuqa iyo ku takrifalka awoodda. Barnaamijyada hufnaanta maamulka waxay sidoo kale dhiirigeliyaan ka qaybgalka shacabka iyo la xisaabtanka mas'uuliyiinta.
2. Dib-u-habaynta Dhaqaalaha:
Dib-u-habaynta dhaqaalaha waa tallaabo muhiim ah oo looga gol-leeyahay in la kobciyo dhaqaalaha Soomaaliya oo muddo dheer la daalaa-dhacayay caqabado dhaqaale iyo abaaro. Waxaa la sameynayaa qorshayaal lagu horumarinayo kaabayaasha dhaqaalaha, lagu dhiirigelinayo maalgelinta, iyo lagu fududeynayo ganacsiga.
Dhiirigelinta Maalgelinta: Dowladdu waxay isku dayeysaa inay soo jiidato maalgelin gudaha iyo dibadda ah, iyadoo loo marayo abuurista jawi ganacsi oo wanaagsan. Waxaa la sameynayaa isbeddello sharci oo lagu fududeynayo furashada ganacsiyada, iyadoo sidoo kale la dhiirigelinayo maalgelinta dibadda si loo kobciyo dhaqaalaha iyo shaqo abuurka.Sahaminta Dalxiiska Somalia
3. Horumarinta Bulshada iyo Adeegyada Aasaasiga ah:
Dib-u-habaynta adeegyada bulshada, sida waxbarashada, caafimaadka, iyo biyaha nadiifta ah, waa tiir muhiim ah oo ka mid ah hindisayaasha dib-u-habaynta ee Soomaaliya. Adeegyadaas ayaa muhiim u ah horumarinta bulshada iyo yareynta saboolnimada.
Waxbarashada:Waxaa laga shaqeynayaa horumarinta nidaamka waxbarashada si loo hubiyo in caruurta Soomaaliyeed ay helaan waxbarasho tayo leh. Barnaamijyo badan ayaa lagu bixinayaa taageero dhaqaale iyo qalab waxbarasho, iyadoo sidoo kale la tababarayo macalimiin cusub si loo xoojiyo tayada waxbarashada.
Caafimaadka: Dib-u-habaynta nidaamka caafimaadka ayaa sidoo kale ah muhiim, iyadoo la xoogga saarayo in la helo adeegyo caafimaad oo la heli karo oo tayo leh. Waxaa la hirgelinayaa xarumo caafimaad oo cusub, tababar loo fidinayo shaqaalaha caafimaadka, iyo ololeyaal lagu wacyigelinayo bulshada si ay uga hortagaan cudurrada faafa.
4. La Dagaallanka Musuqmaasuqa:
Musuqmaasuqu waa mid ka mid ah caqabadaha ugu waaweyn ee Soomaaliya ka hortaagan horumarinta dowladnimo hufan. Dowladda federaalka iyo maamul goboleedyada ayaa ka shaqeynaya sidii loo heli lahaa nidaamyo lagu xaqiijinayo hufnaanta iyo isla xisaabtanka.
Xoojinta Hay'adaha Dabar-Gooynta Musuqmaasuqa Waxaa la dhisayaa hay'ado madax-bannaan oo la dagaallama musuqmaasuqa, kuwaas oo awood u leh inay baaritaan ku sameeyaan falalka musuqmaasuq iyo inay maxkamadda soo taagaan dadkii ku lug yeesha.
Wacyigelinta Bulshada: Waxaa la sameynayaa ololeyaal wacyigelin ah oo bulshada lagu baraarujinayo khatarta musuqmaasuqa iyo muhiimadda ay leedahay in la ilaaliyo hufnaanta maamulka.
Dib-u-habaynta Soomaaliya waxay u baahan tahay waqti iyo dadaal ballaaran, balse tallaabooyinka horey loo qaaday waxay muujinayaan rajo ah in dalka uu gaari karo xasillooni iyo horumar waara haddii dadaalladan dib-u-habaynta ah si joogto ah loo sii wado.
Gunnaanad:
Soomaaliya waxay ku jirtaa marxalad muhiim ah oo ay ku samaynayso dib-u-dhis qaran iyo xoojinta dowladnimada. Iyadoo laga soo kabanayo burburkii dowladnimo iyo dagaalladii sokeeye, dalka wuxuu wajahayaa caqabado badan oo dhanka siyaasadda, amniga, iyo dhaqaalaha ah. Si kastaba ha ahaatee, waxaa jira dadaallo ballaaran oo ay wadaan dowladda federaalka, maamul goboleedyada, iyo beesha caalamka oo ku aaddan sidii loo heli lahaa nabad waarta iyo horumar waara.
Dib-u-habaynta hay’adaha dowladda, kobcinta dhaqaalaha, horumarinta adeegyada bulshada, iyo la dagaallanka musuqmaasuqa waa tallaabooyin muhiim ah oo lagu xoojinayo dowladnimada iyo kalsoonida shacabka ee nidaamka dowladeed. Hindisayaasha dib-u-habaynta waxay door weyn ka ciyaarayaan sidii loo xaqiijin lahaa horumar waara oo dhinac kasta ah.
Inkasta oo caqabado badan ay weli taagan yihiin, oo ay ku jiraan khatarta Al-Shabaab, khilaafaadka siyaasadeed, iyo faragelinta dibadda, haddana waxaa muuqata ifafaalooyin muujinaya in Soomaaliya ay ku tallaabsanayso dhinaca xasilloonida iyo horumarka. Iskaashiga u dhexeeya dowladda, bulshada, iyo beesha caalamka ayaa muhiim u ah in la sii amba-qaado horumarka la gaaray, loona xaqiijiyo mustaqbal wanaagsan oo dadka Soomaaliyeed ay ku naaloodaan nabad, horumar, iyo dowladnimo taaba-gal ah.
Gunnaanadkii, Soomaaliya waxay u baahan tahay hoggaan mideysan, isfaham qaran, iyo dadaal wadajir ah oo lagu hagaajinayo dhammaan dhinacyada nolosha bulshada si loo gaarsiiyo dalka heer uu dadkiisu ku noolaadaan nolol nabdoon oo barwaaqo ah. Rajada mustaqbalka ee Soomaaliya waxay ku xiran tahay sida loo sii wado oo loo horumariyo hindisayaasha dib-u-habaynta iyo sida looga gudbo caqabadaha horyaalla.
Post a Comment